مرگ و زندگی
نقش شیمی در تکنولوژی‌های جدید
گفت‌وگو با دکتر هرمزی‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشکده شیمی
روزنامه: چرا رشته شیمی به عنوان یک رشته دانشگاهی وجود دارد؟ شیمی چه نیازی را از جامعه برطرف می‌کند؟
شیمی یکی از اصلی‌ترین رشته‌های علوم پایه محسوب می‌شود و زمانی که دانشگاه شریف تأسیس شد، جزء اولین رشته‌های آن بود. یکی از مزایای مهم کشور ما وجود منابع نفت و گاز و پتروشیمی آنهاست و اصولا در چنین کشوری، رشته‌های شیمی و مهندسی شیمی در اولویت بالایی قرار دارد و نگاه ویژه‌ای به آنها می‌شود. در واقع در مملکتی که زیر زمین آن منابع عظیم نفت و گاز وجود دارد، تقاضا برای نیروی متخصصی که شیمی را خوب بلد است، بسیار زیاد خواهد بود. از طرف دیگر برای همه افرادی که حتی مهندسی هم می‌خوانند، آشنایی و تسلط بر دانش‌های پایه مثل ریاضی، فیزیک و بالاخص شیمی ضروری است.
روزنامه: دانش‌آموزی که می‌خواهد شیمی را به عنوان رشته تحصیلی در دانشگاه انتخاب کند، چه ویژگی و شخصیتی داشته باشد؟
شیمی یک رشته تجربی است و شیمی‌دان معمولا در آزمایشگاه کار می‌کند. اساس شیمی آزمون و خطاست و کسی که شیمی کار می‌کند، باید آماده پذیرش نتایج و تکرار چندین و چندباره آزمایش‌ها باشد. از طرف دیگر دانشجوی شیمی باید اهل تلاش و صبر و جست‌وجو باشد تا بتواند به موفقیت دست پیدا کند. همچنین توانایی کار گروهی یکی از ملزومات کار در رشته شیمی است.
آدم معمولی در هر رشته‌ای یک آدم معمولی است ولی آدم شاخص در هر رشته‌ای متفاوت از بقیه و موفق خواهد بود. آدمی برای شیمی مناسب است که جست‌وجوگر، علاقه‌مند به علوم محض، علاقه‌مند به کارهای آزمایشگاهی و تجربی و عملی باشد.
روزنامه: آینده تحصیلی و پژوهشی و کاری رشته شیمی چگونه است؟ فارغ‌التحصیلان شیمی در چه جاهایی مشغول فعالیت می‌شوند؟
رشته شیمی شاخه‌های گسترده و متنوعی دارد؛ شیمی تجزیه، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی فیزیک، شیمی کاربردی، شیمی دارویی، نانوشیمی، شیمی پلیمر، شیمی کاتالیست و … . همچنین امکان ادامه تحصیل در مقاطع ارشد و دکترا چه در داخل و چه در خارج از کشور برای بچه‌های این رشته فراهم است. درباره آینده کاری این رشته ابتدا باید به نکته‌ای اشاره کنم. ما در دانشگاه صنعتی شریف نمی‌خواهیم بگوییم فارغ‌التحصیلان ما کجا می‌توانند کار کنند بلکه می‌گوییم دانشجویان ما کجا می‌توانند کارآفرین باشند و خلق ثروت کنند. این درخواست ما از یک فارغ التحصیل شریف است. رویکرد دانشگاه، برنامه‌ها، الگوها و مهارت‌هایی که به دانشجو آموزش داده می‌شود، در راستای خلق ثروت و ارزش‌آفرینی است. البته فضای لازم برای این نقش‌آفرینی را هم باید ایجاد کنیم.
فعالیت فارغ‌التحصیلان رشته شیمی قبلا فقط محدود به صنایع خاصی مثل صنایع پتروشیمی، داروسازی‌ها، صنایع شوینده و بهداشتی و آرایشی، صنایع نفت و گاز، صنایع فولاد، صنایع چرم و پلاستیک و … می شد ولی با پدید آمدن تکنولوژی‌های جدید و نوظهور مثل نانوتکنولوژی و بایوتکنولوژی شیمیست‌ها نقش بسیار چشم‌گیری را در این زمینه‌ها بازی می‌کنند. امروزه رشته‌ها و فناوری‌های همگرا نیز توسعه یافته که نیاز به متخصصینی از علوم پایه به خصوص شیمی دارد؛ مثل NBIC که ترکیب نانو و بایو و آی‌تی و علوم شناختی است و بچه‌های شیمی می‌توانند در چنین رشته‌هایی هم وارد شوند و از تخصص خود استفاده کنند. افرادی زیادی بودند که لیسانس و فوق لیسانس شیمی خواندند و برای دکتری به حوزه‌هایی مثل داروسازی، نانو و بایوتکنولوژی رفتند. بچه‌های شیمی بسته به علایق خود می‌توانند به گروه‌های پژوهشی مختلفی که شامل کاربرد شیمی در فناوری‌های دیگر می‌شود، وارد شوند.
روزنامه: سخن و توصیه آخر شما درباره انتخاب رشته برای دانش‌آموزها چیست؟
اتمسفر شریف نسبت به سایر دانشگاه‌ها متفاوت است. سختی‌هایی و کمبودهایی هست ولی فضای اینجا متفاوت است. برند و اعتبار شریف را هم در انتخاب رشته درنظر بگیرید. در واقع یک تعادل بین رشته و دانشگاه انتخابی برقرار کنید. دانشگاه جایی است که شما در آن تنفس می‌کنید و بزرگ می‌شوید و شخصیت علمی شما در آنجا شکل می‌گیرد. محیط شریف یک محیط رقابتی و جنگنده است که همین امر باعث پویایی و زنده بودن اتمسفر شریف می‌شود. ختم کلام اینکه شریف یک سرمایه ملی است و دانشگاهی است متفاوت که فارغ التحصیلان متفاوتی نیز دارد.
شیمی‌دان‌های شکاک
جولای 1915؛ یک روزنامه‌ی محلی در آلمان، پس از 2 ماه خبر خودکشی زنی 45 ساله را با تپانچه همسرش اعلام کرد. کلارا ایمِروار، اولین شیمی‌دان زن آلمانی بود که در دانشکده شیمی موفق به دریافت مدرک رسمی شد. او همسر شیمی‌دانی بود که برای تولید صنعتی آمونیاک با تثبیت نیتروژن هوا جایزه نوبل شیمی را دریافت کرد. بله، فریتز هابر با کشف این روش و کمک به تولید کودهای شیمیایی نیتروژن‌دار قدم بزرگی در جهت تأمین غذای میلیون‌ها نفر و کاهش فوق‌العاده مرگ و میر ناشی از کمبود مواد غذایی در دنیا برداشت. نتیجه آن کمک به افزایش جمعیت زمین از 1.6 میلیارد به حدود 8 میلیارد نفر است. چه چیز می‌تواند برای یک دانشمند افتخاری بیش از این داشته باشد؟
اما کاش داستان به همین‌جا ختم می‌شد. در سال 1914 با شروع جنگ جهانی اول در اروپا هابر از واکنش خود در جهت تولید مواد منفجره استفاده کرد تا آلمان بتواند در مقابل متفقین دوام بیاورد. «در زمان صلح یک دانشمند به تمام دنیا تعلق دارد اما در زمان جنگ به کشورش تعلق دارد». این جمله معروف هابر است که نه تنها شیرینی یک کشف ارزشمند را به کام دنیا تلخ کرد بلکه مسیر زندگی او را تحت تأثیر قرار داد. آلبرت اینشتین، رفیق صمیمی‌اش در مقابل او قرار گرفت و همسرش نسبت به چنین فعالیت‌هایی معترض بود. حالا هابر دیگر دست‌بردار نبود. پروژه بعدی او استفاده از گاز کلر به عنوان یک سلاح شیمیایی در جنگ با روسیه بود. تحمل این شرایط برای کلارا که خود دکترای شیمی داشت، بسیار سخت شد و ترجیح داد با پایان دادن به زندگی خود دیگر شاهد مرگ هزاران نفر به دست همسرش نباشد. با روی کار آمدن نازی‌ها عرصه بر دانشمندانی همچون هابر که اصالت یهودی داشتند، تنگ شد. او حالا مجبور به ترک کشوری بود که به خاطرش جان انسان‌های زیادی را گرفته بود. در نهایت آوارگی و بیماری و مرگ.
واقعیتش علم شیمی از اول هم برای دانشمندان مهم بود اما عموم مردم از زمانی به اهمیت آن پی بردند که محصول این علم را در خانه‌هایشان خوردند، پوشیدند و با آن زندگی کردند. ردپای شیمی را تقریبا همه‌جا می‌توان دنبال کرد؛ از ساخت طعم‌دهنده‌ها و داروها تا سوخت موشک‌ها و از بازیافت زباله‌ها تا تصفیه آب و فاضلاب. اثرگذاری یک شیمی‌دان در دنیای اطراف به میزان شناختش از گستردگی علم شیمی بستگی دارد. ما شیمیست‌ها گاهی خودمان هم باور نمی‌کنیم که چقدر می‌توانیم در زمینه‌ها و صنایع مختلف خدمت کنیم. امروزه مراکز علمی و آموزشی تلاش می‌کنند تا افرادی متخصص در شاخه‌های مختلفی از علم شیمی پرورش دهند؛ شیمی تجزیه، شیمی آلی، شیمی معدنی، شیمی فیزیک، شیمی کاربردی، شیمی دارویی، نانوشیمی، شیمی پلیمر، شیمی کاتالیست، شیمی پیشرانه، شیمی دریا و … اینجا مجال توضیح نیست، گشتی در سایت‌ها بزنید و با هرکدام از این حوزه‌ها بیشتر آشنا شوید. راستی، سال جهانی جدول تناوبی مبارک!
از سیر تا پیاز شیمی
سال اول با دروس شیمی، فیزیک و ریاضی عمومی 1 و 2 مشغول می‌شوید. با اصول اولیه فیزیک و ریاضی عمومی در دوران مدرسه آشنا شده‌اید و قرار است در دانشگاه با جزئیات بیشتر و عمیق‌تر به آنها بپردازید که برای بعضی‌ها جذاب و برای بعضی آزاردهنده خواهد بود. پیشنهاد می‌کنم در همان سال اول این دروس را پاس کنید، چون در ترم‌های بعد برایتان عذاب می‌شود! دروس شیمی عمومی شبیه آن چیزی است که در فیلم‌ها می‌بینید؛ تقریبا کل آنچه که در شیمی با آن روبرو می‌شوید، در این یک سال برایتان نمایش داده می‌شود. شاید لذت‌بخش‌ترین قسمت این سال آزمایشگاه‌های شیمی عمومی 1 و 2 باشد، حس خوب پوشیدن روپوش و دستکش و عینک، استفاده از مواد و وسایل مختلف برای انجام آزمایش که کمی ترس هم چاشنی‌اش می‌شود، خراب‌کاری‌هایی که بعدها خنده‌دار می‌شوند و… این را هم بگویم که گزارش کار آزمایشگاه بسیار مهم است و از همان ترم اول سعی کنید اصول «درست» گزارش را زودتر یاد بگیرید وگرنه می‌شود خشت کج و دیوار کج!
سال دوم با اولین واحدهای تخصصی رشته‌تان برخورد می‌کنید. تازه متوجه می‌شوید که شیمی یعنی چه؟! شیمی آلی 1، شیمی تجزیه 1، شیمی معدنی 1 و شیمی فیزیک 1. البته ترتیب درس‌ها لزوما به همین شکل پیش نمی‌رود. زور بازویتان در کارزار انتخاب واحد همراه با شانس تعیین کننده ادامه مسیرتان خواهد بود. آزمایشگاه‌های همین دروس هم به ترتیب گذرانده می‌شود.
سال سوم تقریبا سخت‌ترین سال کارشناسی است. رسما با واحدهای مختلف دست و پنجه نرم می‌کنید. همه آن «1»ها، «2» و «3» می‌شود. در این مدت تفاوت اندک و نه‌چندان موثر دو گرایش شیمی محض و کاربردی هم برایتان مشخص شده و لازم است درس‌های اجباری گرایش خود را هم بردارید. برداشتن واحدهای اختیاری هم کم‌کم به سراغ‌تان می‌آید. اگرچه شیمی پتانسیل بسیار خوبی برای ارائه واحدهای اختیاری جذاب دارد ولی همت استادان را برای تدوین این دروس می‌طلبد.
سال آخر بحث پروژه و کارورزی داغ است. پروژه درسی اختیاری است که در قالب کار در یکی از آزمایشگاه‌های تحقیقاتی دانشکده زیر نظر یکی از دانشجویان دکترا تعریف می‌شود، حتما استفاده کنید. کارورزی هم درس اجباری بچه‌های کاربردی است که به طور موقت در یک شرکت مشغول به کار شده و در ادامه گاهی استخدام هم می‌شوند. سال آخر سال یادآوری اهداف است؛ سال تصمیم‌گیری. چه می‌خواهید؟ داخل ادامه دهید یا خارج؟ اصلا برویم سرکار، چطور است؟ این یک سال خوب بپرسید و بشنوید و خودتان را بیشتر بشناسید، چون آینده تازه قرار است شروع شود.
هدفمند ادامه دهید
ادامه تحصیل در رشته شیمی تا مقطع فوق دکترا امکان‌پذیر است و دانشگاه‌های مختلفی در کشور دانشجویان را در مقاطع تحصیلات تکمیلی در رشته شیمی جذب می‌کنند. شیوه ورود به تحصیلات تکمیلی از طریق آزمون کنکور و یا پذیرش بدون کنکور با شرط معدل دوره کارشناسی است. دانشجویان شیمی با اهداف مختلفی وارد دوره تحصیلات تکمیلی می‌شوند. بعضی به فعالیت‌های پژوهشی و آزمایشگاهی علاقه‌مندند، بعضی برای دریافت مدارک بالاتر و استخدام در شرکت‌ها ادامه می‌دهند و برخی هم با خیل عظیم «همواره ادامه تحصیل‌دهندگان» پیش می‌روند. گروه اول برای کار در شرکت‌های مختلف و یا رسیدن به کرسی استادی آماده می‌شوند. گروه دوم ضمن دریافت مدرک امکان ورود به شرکت‌هایی با حقوق بالاتر را هدف قرار می‌دهند و گروه سوم؟
ادامه تحصیل در خارج از کشور هم داستان خودش را دارد. رشته شیمی هم مانند سایر رشته‌های علوم پایه از شرایط مناسبی برای تحصیل در دانشگاه‌های خارجی برخوردار است. در دوران کارشناسی حرف ازگرفتن پذیرش (یا همان اپلای کردن) و رفتن زیاد می‌شنوید، مخصوصا اگر در دانشگاه‌های برتر تحصیل کنید. یک توصیه خواهرانه: اپلای کردن هدف می‌خواهد، از سر جوگیری اپلای نکنید. اپلای کردن بیشتر از آن که معنای رفتن (از موقعیت فعلی) داشته باشد، معنای رسیدن و گاهی ماندن (در موقعیت و زندگی جدید) دارد. از طرف دیگر ادامه تحصیل در کشوری دیگر نیاز به سطح علمی بالا، صرف زمان و هزینه زیاد دارد. این یعنی برنامه‌ریزی برای آن خیلی مهم است. اگر حواس‌تان به همه این‌ها باشد، آینده علمی درخشانی می‌تواند برایتان به ارمغان بیاورد.
ش مثل شیمی، مثل شغل
و اما کار؛ تدریس پای ثابت مشاغل رشته‌های علوم پایه ازجمله شیمی است. شغلی که دانشجویان بعضا از همان سال‌های اول ورودشان به دانشگاه تجربه می‌کنند. با ادامه تحصیل و کسب مدارج عالی گزینه استادی دانشگاه هم روی میزتان می‌آید. البته ناگفته نماند که آقایان و خانم‌های دکتر کم نیستند و رقابتی سنگین برای تصاحب کرسی استادی وجود دارد.
تا اینجا را خودتان هم می‌دانستید، حالا برویم سر اصل مطلب. اگر خاطرات شمال و جاده مخصوص کرج یادتان باشد، کارخانه‌های مختلفی در این مسیر به چشم‌تان خورده است؛ کارخانه‌های صنایع غذایی، شوینده، دارویی، رنگ، رزین و … تعداد قابل توجهی از کارخانه‌های صنایع شیمیایی در اطراف تهران، شهرک های‌صنعتی البرز و قزوین مستقر هستند. البته در استان‌های مختلف نیز کارخانه‌های بزرگی مشغول به کارند که پیشنهاد می‌کنم در سایت‌ها بچرخید و اسامی آنها را پیدا کنید. شیمیست‌ها معمولا در بخش تحقیق و توسعه و بخش کنترل کیفی کارخانه‌ها جذب می‌شوند. نگران نباشید، همه نیاز به نیروی با سابقه کار ندارند ولی دو نکته برایشان مهم است: در بسیاری از مواقع امکان تحصیل و کار در کارخانه وجود ندارد زیرا این مشاغل نیاز به حضور فیزیکی در آزمایشگاه دارند. دیگر اینکه در دانشگاه‌های معتبر تحصیل کرده باشید. لازم است بگویم جای صف‌شکن‌های کارآفرین در صنایع شیمیایی خیلی خالی است. برداشتن گام اول در این صنعت برای تولید محصول جدید کار سختی است ولی آینده‌ی بی‌نظیری دارد. پیشنهاد آخر، در هر رشته و دانشگاهی که وارد می‌شوید، روابط‌تان را گسترده کنید و نشان دهید آدم باعرضه‌ای هستید. نهایتا موقعیت‌های بسیار خوبی برایتان پیش می‌آید.
هم‌کفو با شیمی
علوم پایه از جمله رشته‌ی شیمی مانند منظره‌ای هستند که چندین پنجره رو به آنها باز است و افراد از زوایای مختلفی به آن پنجره نگاه می‌کنند. اگر چنین کاری برایتان جذاب است، شیمی گزینه‌ی مناسبی خواهد بود. شاید بگویید این همه شیمی خواندن خسته‌کننده نیست؟ به قول ما شیمیست ها خلوص رشته‌های علوم پایه بالاست، باید مراقب باشید دلتان را نزند. از مزیت‌های رشته‌ی شیمی تلفیق تئوری و عملی است. هر بخشی از آن لذت خودش را دارد. تنوع بخش‌های مختلف شیمی باعث می‌شود که توانایی‌ها و علایق مختلفی را پوشش دهد، از حوزه‌ی کوانتوم در شیمی‌فیزیک که کاملا محاسباتی و تئوری است تا حوزه‌ی کاتالیست‌ها در شیمی آلی و معدنی که کاملا آزمایشگاهی است. جالب اینجاست که دانشجویان دوره‌ی کارشناسی با استعدادهای مختلف گرایش دلخواه‌شان را در کارشناسی ارشد پیدا می‌کنند. شیمی یک علم تجربی است، یعنی آزمون و خطا اساس آن است، پس یک شیمی‌دان باید آماده برخورد با هر نتیجه غیرمنتظره‌ای باشد و توانایی ارائه راه‌حل‌های خلاقانه را داشته باشد. شیمی علم چرایی و چگونگی پدیده‌ها در دنیای مواد است. به همین دلیل جست‌وجوگری ویژگی مهمی است که یک شیمیست باید داشته باشد. لازم است تلاش کنید و صبور باشید! گاهی رسیدن به نتیجه‌ی مطلوب مدت‌ها طول می‌کشد.
پذیرای ابهام باشید. در دنیای شیمی هوا همیشه صاف و آفتابی نیست. نباید مه غلیظ شما را کلافه کند و از تلاش بازدارد. علوم تجربی درهم‌تنیدگی عجیبی باهم دارند. به همین خاطر یک شیمی‌دان لازم است تا حدی به فیزیک، زیست‌شناسی و … علاقه‌مند باشد، مطالعه کند و در صورت نیاز از آنها استفاده کند. در نهایت پژوهش انفرادی می‌تواند نتایج خوبی داشته باشد اما بهترین و ارزشمندترین تحقیقات از یک کار گروهی منظم و مداوم حاصل می‌شوند. یک شیمی‌دان لازم است به کار گروهی علاقه‌مند باشد و بتواند در یک مجموعه نقش خود را ایفا کند.